NOCLEGI
ROZKŁADY
„Mowa nienawiści” jako narzędzie określenia i formowania rzeczywistości
fot. nadesłane
Korzeni określenia „mowa nienawiści” możemy szukać w wydarzeniach zbrodni masowych, mających miejsce podczas dwóch totalitaryzmów XX wieku. Ich przywódcy, manipulując strachem, stworzyli i wykorzystali odpowiedni język do swoich ideowo-propagandowych celów. Następnie, jako punkt odniesienia, zostały przedstawione dwie wizje, z których jedna zakłada, że rzeczywistość jest wadliwa i niezmienna, z kolei druga utrzymuje, że rzeczywistość jest tajemnicza, ale ostatecznie nie jest zagrożeniem dla człowieka. Łącząc tak przedstawioną rzeczywistość z odpowiednim językiem, jako pewnym zwieńczeniem, a nawet warunkiem myślenia oraz sposobem odzwierciedlenia i formowania rzeczywistości można zobaczyć, że w zależności od nastawienia do tej rzeczywistości, „mowę nienawiści” można wykorzystywać dla jej porządkowania lub destrukcji.
REKLAMA
KS. VITALIY KASHCHUK WSD „REDEMPTORIS MATER” W WINNICY (UKRAINA)
„MOWA NIENAWIŚCI” JAKO NARZĘDZIE OKREŚLENIA I FORMOWANIA RZECZYWISTOŚCI
Słowa klucze: Mowa nienawiści, myśl, język, świadomość, rzeczywistość.
Abstrakt: Korzeni określenia „mowa nienawiści” możemy szukać w wydarzeniach zbrodni masowych, mających miejsce podczas dwóch totalitaryzmów XX wieku. Ich przywódcy, manipulując strachem, stworzyli i wykorzystali odpowiedni język do swoich ideowo-propagandowych celów. Następnie, jako punkt odniesienia, zostały przedstawione dwie wizje, z których jedna zakłada, że rzeczywistość jest wadliwa i niezmienna, z kolei druga utrzymuje, że rzeczywistość jest tajemnicza, ale ostatecznie nie jest zagrożeniem dla człowieka. Łącząc tak przedstawioną rzeczywistość z odpowiednim językiem, jako pewnym zwieńczeniem, a nawet warunkiem myślenia oraz sposobem odzwierciedlenia i formowania rzeczywistości można zobaczyć, że w zależności od nastawienia do tej rzeczywistości, „mowę nienawiści” można wykorzystywać dla jej porządkowania lub destrukcji.
Podejmując próbę określenia i zrozumienia w zarysie tego, czym jest wielorakie i stosunkowo mało sprecyzowane zjawisko „mowy nienawiści”, jak łączy ono i pozwala współdziałać oraz przenikać się osobie ludzkiej z otaczającą ją rzeczywistością, warto na samym początku zadać pytanie o genezę owego zjawiska. Kiedy powstało owo określenie? Z czym dokładnie jest związane? Co uwarunkowało jego aktualne sformułowanie?
Zanim będzie podjęta próba odpowiedzi na powyższe zapytania oraz przed przeprowadzeniem analizy zagadnienia przedstawionego w tytule należy zaznaczyć, że w odróżnieniu od znacznego szeregu naukowych opracowań na ten lub podobny temat, specyfiką danego tekstu będzie umiejscowienie „mowy nienawiści” w kontekście badawczym, wiążącym myśl ludzką, język (mowę) oraz dwa wybrane sposoby postrzegania rzeczywistości.
Odpowiadając na pytania zawarte w pierwszym akapicie możemy powiedzieć, że geneza słusznej wrażliwości społecznej na szeroko pojęte przejawy „nienawiści” – mówimy przede wszystkim o zachodnim kręgu kulturowym – wiąże się z doświadczeniami totalitaryzmów XX wieku i towarzyszącym im zbrodniom masowych ludobójstw, do których doszło w określonych okolicznościach ideowo-propagandowych.
Dla przykładu, Niemcy po dojściu Hitlera do władzy, a wcześniej Związek Radziecki, wyspecjalizowały się w tworzeniu systemów propagandowych w wymiarze instytucjonalnym i o masowej skali, kreując bardziej lub mniej określonego wroga, którego można było obarczyć odpowiedzialnością za różnego rodzaju niepowodzenia, najczęściej w dziedzinie społecznej lub państwowej.
Zaznaczmy, że w dużej mierze, jako pewien mechanizm, podatnym gruntem dla wzrostu i kultywowania zjawiska „mowy nienawiści”, zakorzenionego w wydarzeniach XX wieku, chociaż nie tylko wtedy, był szeroko pojęty strach i jego wpływ na życie poszczególnych jednostek, jak i szerokich warstw społecznych. Idąc tym tropem myślenia, możemy również mówić o zjawisku strachu właśnie przed „mową nienawiści” i skutkami, do których może on prowadzić. Ów strach, jest postrzegany przez pryzmat współczesnej samoświadomości kultury świata zachodniego, pozbawionego transcendencji, gdzie wydaje się, że jedynym stanem stabilnym jest nieznośna niestabilność.
Należy pamiętać, że strach jako reakcja na realne lub wymyślone niebezpieczeństwo otwiera przestrzeń dla różnorakich manipulacji, w których rolę kluczową odgrywają środki masowego przekazu oraz osoby formujące opinie lub świadomość społeczną.
Mówiąc o rzeczywistości, przedstawionej w tytule niniejszego artykułu, wydaje się, że warto ukazać dwa sposoby jej postrzegania, które pozwolą po pierwsze – umiejscowić zjawisko „mowy nienawiści” w pewnym kontekście badawczym, a po drugie – poczynić pewne przypuszczenia co do możliwości rozwoju lub społecznego odbioru omawianego zjawiska.
Rozpoczynając refleksję nad przyczynami i przebiegiem współczesnego kryzysu cywilizacji zachodniej, D. Rozwadowski, w książce Marksizm kulturowy. 50 lat walki z cywilizacją Zachodu, w trzech punktach streszcza główne założenia teorii krytycznej formowanej przez myślicieli szkoły frankfurckiej: 1) teoria wadliwej rzeczywistości i tkwiącego w niej nierozerwalnego konfliktu, 2) krytyka pozytywnego działania i instrumentalnego rozumu, 3) stygmatyzacja kultury.
W kontekście niniejszej pracy najbardziej interesujące wydaje się pierwsze założenie powyższej teorii, mówiące o wadliwej rzeczywistości, która jest odbiciem panujących stosunków społecznych. Nienaprawialną wadą owych stosunków społecznych, a przez to rzeczywistości, jest niesprawiedliwość społeczna, która przez przemoc realizuje interesy panującej klasy społecznej. Tworzenie każdej nowej rzeczywistości, według owego założenia, jest możliwe w kontekście pewnego wysiłku i procesu, ale jednocześnie z góry skazane na niepowodzenie, ponieważ nie da się wyeliminować defektu nieustannie tkwiącego w samej rzeczywistości.
Według tego typu założeń rzeczywistość posiada lub zakłada wadę w swojej strukturze ontycznej, dlatego jedynym słusznym kierunkiem rozumowania i działania w takim stanie rzeczy jest nie zmienianie rzeczywistości, lecz jej totalna
krytyka z usiłowaniem demontażu status quo, rozumianego jako poznanie i dostosowywanie się człowieka do owej wadliwej rzeczywistości.
Podobną, ale jednocześnie opartą o inne założenia wizję, czy też sposób postrzegania rzeczywistości przedstawia A. Dell'Asta.
Analizując twórczość M. Bułgakowa, na podstawie jego powieści: Записки юного врача, włoski filozof również dostrzega w rzeczywistości coś, co wymyka się racjonalnemu lub rozumowemu poznaniu. Rzeczywistość boli, męczy, wymyka się spod kontroli rozumu, ale Dell'Asta nie określa jej jako wadliwą, lecz jako trudną i tajemniczą. W odróżnieniu od idei, a nawet faktów, rzeczywistość jest realna właśnie dlatego, że nie wyczerpuje się własną oczywistością i często na nią się nie nakłada.
Dwa przedstawione powyżej sposoby widzenia rzeczywistości stawiają podobną – wydawałoby się – tezę o trudności, jaką ma człowiek w zderzeniu z tak zwanym światem obiektywnym. Jednakże, już w swoim założeniu, autorzy obu wizji dokonują wartościującej sugestii, która powoduje różne nazwanie, a w konsekwencji odmienne podejście do rzeczywistości. Dla jednych realność jest nieprzekraczalnie wadliwa, dla innych – tajemnicza, ale nie zaprzepaszczona.
Po przedstawieniu tych dwóch wizji rzeczywistości, należy również w zarysie określić to, co rozumiemy pod pojęciem języka, mowy lub, dokładniej, należy określić paradygmat, w obrębie którego jest postrzegane i rozumiane zjawisko mowy lub języka jako takie. Sprecyzowanie założeń teoriopoznawczych dotyczących mowy, myślenia i ich powiązania z przedstawionymi wyżej przejawami rzeczywistości, pozwoli sformułować pewne wnioski, które dadzą możliwość lepszego ujęcia i zrozumienie tego, czym jest „mowa nienawiści” oraz otworzy możliwość wyrażenia niektórych przypuszczeń dotyczących perspektyw dynamiki danego zjawiska. Innymi słowy: żeby zrozumieć, czym jest „mowa nienawiści”, należy najpierw uściślić, z jakiego punktu widzenia patrzymy na mowę i jakie znaczenie ma ona w zestawieniu z rzeczywistością.
Prowadząc rozważania na temat języka i jego powiązania z myśleniem, a następnie z rzeczywistością, M. Merleau-Ponty zadaje pytanie, dlaczego myśl zapoczątkowana przez rozum dąży do wyrażenia jako swego zakończenia skoro, potocznie rozumując, „mówić” znaczy łączyć się z przedmiotem przy pomocy intencji poznania lub jakiejś reprezentacji? Dlaczego podmiotowi myślącemu przedmioty wydają się nieokreślone, dopóki nie wymyśli dla nich nazwy, oraz z jakiej przyczyny jego własne myśli nie są mu znane, dopóki ich nie sformułuje lub nie zapisze? Tak się dzieje, według francuskiego badacza, ponieważ myśl bez jej wyrazu w mowie i komunikacji od razu zostałaby zanurzona w nieświadomości, czyli przestałby istnieć nawet dla siebie. Innymi słowy, istnienie myśli wymaga umiejętności jej wyrazu poprzez język zewnętrzny lub wewnętrzny. Z kolei nazywanie przedmiotów dokonuje się nie po ich rozpoznaniu, lecz ich nazywanie jest rozpoznaniem. Stąd w przednaukowym przekonaniu określenie lub nazwanie przedmiotu jest powołaniem go do życia lub jego zmianą.
Zdaniem M. Merleau-Ponty’ego, myślenie i mówienie są otoczone jeden przez drugiego przez co sens należy mówieniu oraz mówienie jest zewnętrznym istnieniem sensu. Dlatego zjawisko wyrażenia zmusza istnieć znaczenie w sednie tekstu otwierając w ten sposób nową przestrzeń w doświadczeniu.
W tym miejscu możemy zobaczyć, że myśl i język są na tyle ze sobą związane, że trudno nawet mówić o możliwości myślenia bez pomocy języka.
W kontekście wniosków badawczych semiologii (semiotyki), jesteśmy w stanie spojrzeć w zarysie na interesujące nas połączenie języka określonej grupy lub społeczeństwa i rzeczywistości, gdzie język jest postrzegany nie tyle jako właściwe narzędzie wyrazu lub wyrażenia myśli, lecz jako system dyferencjacji, albo rozróżnienia i jednocześnie sprecyzowania, który ogarnia nieuporządkowaną rzeczywistość, porządkuje ją i po raz pierwszy tworzy realność poprzez nadanie jej sensu i znaczenia.
Dyskusja naukowa o tym, czy język kształtuje rzeczywistość czy przekonanie, że zewnętrzna rzeczywistość formuje język jest oczywiście otwarta. Prawdopodobnie w ten sposób sformułowane zagadnienie, upraszczając, należałoby postrzegać nie w kategoriach „albo – albo” lecz „i – i”, jako wzajemnie przenikający się proces.
Przykładem powiązania rzeczywistości przejawiającej się, przykładowo, w topografii, konkretnym terenie lub obszarze a językiem może być, jak podaje O. Zabużko, mapa pól elektromagnetycznych, ułożonych przez litewskich naukowców na terenie kraju, która nakłada się na mapę występujących tam dialektów z dokładnością co do jednego kilometra. Oczywiście, uogólniające twierdzenie, że połączenie pól elektromagnetycznych oraz różnic w dialektach przejawia się na każdym obszarze kuli ziemskiej jest pochopne i wymaga dodatkowych badań, ale powiązanie określonego lanszaftu i języka, patrząc chociażby na występujące różnice w posługiwaniu się językiem angielskim w Anglii i w USA, da się stwierdzić.
W sposób bardziej lub mniej pośredni, zależność i wzajemne przenikanie oraz oddziaływanie na siebie rzeczywistości i języka, ale już w wymiarze destrukcyjnym, możemy dostrzec w znanej praktyce przywódców wspomnianego wyżej Związku Radzieckiego, a dokładniej w systematycznie dokonywanym procesie rusyfikacji nosicieli odmiennych od rosyjskiego, również nie słowiańskich, języków. Trzeba przyznać, że owa praktyka państwowa nie była wymysłem ideologów ZSRR. Po pierwszych kilkunastu latach swoich rządów, przez ograniczony zakres narzędzi używanych do tworzenia wspólnej przestrzeni kulturowej dla swoich obywateli i wszystkiego co jest z nią związane z ideowo-propagandowego punktu widzenia, kierownicy Związku Radzieckiego wrócili do starej metody rusyfikacji, którą już od dawna stosowało Imperium Rosyjskie, a którą nowi przywódcy po prostu udoskonalili i uskutecznili. Również usiłowanie tworzenia nowego języka w Związku Sowieckim lub odpowiednie przekształcenie zastałego, co według analogii dobitnie przedstawił G. Orwell w powieści Rok 1984, jest tego potwierdzeniem.
Po przedstawieniu wzajemnego powiązania myśli i języka oraz języka a rzeczywistości, możemy podsumować i przedstawić wnioski co do interesującego nas aspektu powiązania „mowy nienawiści” w określeniu i formowaniu rzeczywistości.
Jak już zostało to zaznaczone, refleksje nad doświadczeniem zbrodniczych działań na skalę masową w XX wieku, których podłoże było, między innymi, wielorako dyskryminacyjne, a w których język występował jako narzędzie ideologii, propagandy oraz uzasadnienia lub usprawiedliwienia tychże zbrodni, słusznie uwrażliwiły społeczeństwo zachodnie i zmusiły go, również na poziomie instytucjonalnym, do podjęcia kroków, które miałby na celu przeciwdziałać ewentualnym podobnym tendencjom w przyszłości.
Innymi słowy, można powiedzieć, że idea przeciwdziałania „mowie nienawiści” na różnych poziomach (edukacyjnym, prawniczym) jest słusznym kierunkiem przemiany i formowania albo tworzenia bardziej uporządkowanej lub mniej destrukcyjnej rzeczywistości. Jeżeli natomiast chodzi o praktykę przeciwdziałania zjawisku „mowy nienawiści” oraz odpowiedzialności prawnej za jej stosowanie w tych krajach, gdzie już zostały sformułowane należyte normy jurydyczne, to doświadczenie pokazuje, że owa odpowiedzialność, w pewnych przypadkach oraz w większym lub mniejszym stopniu, może posiadać znamiona cenzury lub ograniczenia wolności słowa.
Nie skupiając w tym artykule szczególnej uwagi na poszczególnych przykładach manipulacji w sferze publicznej, związanych z rzeczywistym lub domniemanym stosowaniem „hate speech”, dostrzega się coraz to większe napięcie lub konflikt między słuszną próbą przeciwdziałania szeroko pojętej dyskryminacji, a ograniczeniem możliwości posiadania i wypowiedzenia własnego zdania na temat rzeczywistości, które (ograniczenie) jednocześnie, jak zobaczyliśmy wyżej, jest procesem formowania lub zmiany owej rzeczywistości.
Wygląda na to, że brak precyzji w sformułowaniu „mowa nienawiści” pozwala na szerokie jego traktowanie i możliwe związane z tym nadużycia, aczkolwiek problem nie polega jedynie na uściśleniu danego terminu. Dla właściwego określenia tego, czym jest lub czym nie jest „mowa nienawiści”, również na poziomie odpowiedzialności prawnej, widocznie muszą być uwzględnione założenia światopoglądowe dotyczące, między innymi sposobu postrzegania lub rozumienia rzeczywistości.
Co innego będzie znaczyła i ukierunkowywała do odpowiedniego działania „mowa nienawiści” dla przedstawicieli kręgu światopoglądowego, dla których rzeczywistość jest tajemnicza, ale ostatecznie dobra, wymagająca wysiłku dla udoskonalającego działania, a co innego dla przedstawicieli bardziej lub mniej uświadomionego światopoglądu, że w samej strukturze rzeczywistości tkwi nieprzekraczalna sprzeczność, a rzeczywistość ostatecznie jest zła i dlatego jedynie słusznym działaniem jest jej destrukcja, również poprzez nieadekwatne rozszerzenie pojęcia „mowy nienawiści”, ograniczając w ten sposób głos zdrowego rozsądku, który – przy pomocy języka – usiłuje podtrzymywać na właściwym poziomie lub porządkować tą samą rzeczywistość, próbując nazywać, potocznie mówiąc, rzeczy po imieniu.
Bibliografia
Nota o Autorze
Vitaliy Kashchuk – urodził się w 1983 r. w m. Chmielnicki (Ukraina). W 2001 roku, został przyjęty do Duchowego Seminarium Misyjnego „Redemptoris Mater” w Warszawie. W trakcie Seminarium odbywał praktyki misyjne w różnych regionach Polski, Białorusi, Gruzji, Rosji, Kazachstanu i Włoch. W 2011 roku uzyskał stopień magistra teologii na Papieskim Wydziale Teologicznym w Warszawie (Sekcja Św. Jana Chrzciciela), broniąc pracy magisterskiej pod tytułem: Główne powołanie człowieka w świecie w filozofii M. Bierdiajewa.
Po siedmioletnim okresie pracy duszpasterskiej w Warszawie, od 2018 roku posługuje jako wicerektor i prefekt studiów Międzynarodowego Duchownego Seminarium Misyjnego „Redemptoris Mater” w Winnicy (Ukraina). W 2019 roku na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej UKSW obronił pracę doktorską pod tytułem: Idea doskonałości jako źródło moralności w myśli filozoficznej Pamfiła Jurkewycza.
Strona internetowa universitasgedanensis.pl na której można znaleźć inne numery czasopisma.
„MOWA NIENAWIŚCI” JAKO NARZĘDZIE OKREŚLENIA I FORMOWANIA RZECZYWISTOŚCI
Słowa klucze: Mowa nienawiści, myśl, język, świadomość, rzeczywistość.
Abstrakt: Korzeni określenia „mowa nienawiści” możemy szukać w wydarzeniach zbrodni masowych, mających miejsce podczas dwóch totalitaryzmów XX wieku. Ich przywódcy, manipulując strachem, stworzyli i wykorzystali odpowiedni język do swoich ideowo-propagandowych celów. Następnie, jako punkt odniesienia, zostały przedstawione dwie wizje, z których jedna zakłada, że rzeczywistość jest wadliwa i niezmienna, z kolei druga utrzymuje, że rzeczywistość jest tajemnicza, ale ostatecznie nie jest zagrożeniem dla człowieka. Łącząc tak przedstawioną rzeczywistość z odpowiednim językiem, jako pewnym zwieńczeniem, a nawet warunkiem myślenia oraz sposobem odzwierciedlenia i formowania rzeczywistości można zobaczyć, że w zależności od nastawienia do tej rzeczywistości, „mowę nienawiści” można wykorzystywać dla jej porządkowania lub destrukcji.
Podejmując próbę określenia i zrozumienia w zarysie tego, czym jest wielorakie i stosunkowo mało sprecyzowane zjawisko „mowy nienawiści”, jak łączy ono i pozwala współdziałać oraz przenikać się osobie ludzkiej z otaczającą ją rzeczywistością, warto na samym początku zadać pytanie o genezę owego zjawiska. Kiedy powstało owo określenie? Z czym dokładnie jest związane? Co uwarunkowało jego aktualne sformułowanie?
Zanim będzie podjęta próba odpowiedzi na powyższe zapytania oraz przed przeprowadzeniem analizy zagadnienia przedstawionego w tytule należy zaznaczyć, że w odróżnieniu od znacznego szeregu naukowych opracowań na ten lub podobny temat, specyfiką danego tekstu będzie umiejscowienie „mowy nienawiści” w kontekście badawczym, wiążącym myśl ludzką, język (mowę) oraz dwa wybrane sposoby postrzegania rzeczywistości.
Odpowiadając na pytania zawarte w pierwszym akapicie możemy powiedzieć, że geneza słusznej wrażliwości społecznej na szeroko pojęte przejawy „nienawiści” – mówimy przede wszystkim o zachodnim kręgu kulturowym – wiąże się z doświadczeniami totalitaryzmów XX wieku i towarzyszącym im zbrodniom masowych ludobójstw, do których doszło w określonych okolicznościach ideowo-propagandowych.
Dla przykładu, Niemcy po dojściu Hitlera do władzy, a wcześniej Związek Radziecki, wyspecjalizowały się w tworzeniu systemów propagandowych w wymiarze instytucjonalnym i o masowej skali, kreując bardziej lub mniej określonego wroga, którego można było obarczyć odpowiedzialnością za różnego rodzaju niepowodzenia, najczęściej w dziedzinie społecznej lub państwowej.
Zaznaczmy, że w dużej mierze, jako pewien mechanizm, podatnym gruntem dla wzrostu i kultywowania zjawiska „mowy nienawiści”, zakorzenionego w wydarzeniach XX wieku, chociaż nie tylko wtedy, był szeroko pojęty strach i jego wpływ na życie poszczególnych jednostek, jak i szerokich warstw społecznych. Idąc tym tropem myślenia, możemy również mówić o zjawisku strachu właśnie przed „mową nienawiści” i skutkami, do których może on prowadzić. Ów strach, jest postrzegany przez pryzmat współczesnej samoświadomości kultury świata zachodniego, pozbawionego transcendencji, gdzie wydaje się, że jedynym stanem stabilnym jest nieznośna niestabilność.
Należy pamiętać, że strach jako reakcja na realne lub wymyślone niebezpieczeństwo otwiera przestrzeń dla różnorakich manipulacji, w których rolę kluczową odgrywają środki masowego przekazu oraz osoby formujące opinie lub świadomość społeczną.
Mówiąc o rzeczywistości, przedstawionej w tytule niniejszego artykułu, wydaje się, że warto ukazać dwa sposoby jej postrzegania, które pozwolą po pierwsze – umiejscowić zjawisko „mowy nienawiści” w pewnym kontekście badawczym, a po drugie – poczynić pewne przypuszczenia co do możliwości rozwoju lub społecznego odbioru omawianego zjawiska.
Rozpoczynając refleksję nad przyczynami i przebiegiem współczesnego kryzysu cywilizacji zachodniej, D. Rozwadowski, w książce Marksizm kulturowy. 50 lat walki z cywilizacją Zachodu, w trzech punktach streszcza główne założenia teorii krytycznej formowanej przez myślicieli szkoły frankfurckiej: 1) teoria wadliwej rzeczywistości i tkwiącego w niej nierozerwalnego konfliktu, 2) krytyka pozytywnego działania i instrumentalnego rozumu, 3) stygmatyzacja kultury.
W kontekście niniejszej pracy najbardziej interesujące wydaje się pierwsze założenie powyższej teorii, mówiące o wadliwej rzeczywistości, która jest odbiciem panujących stosunków społecznych. Nienaprawialną wadą owych stosunków społecznych, a przez to rzeczywistości, jest niesprawiedliwość społeczna, która przez przemoc realizuje interesy panującej klasy społecznej. Tworzenie każdej nowej rzeczywistości, według owego założenia, jest możliwe w kontekście pewnego wysiłku i procesu, ale jednocześnie z góry skazane na niepowodzenie, ponieważ nie da się wyeliminować defektu nieustannie tkwiącego w samej rzeczywistości.
Według tego typu założeń rzeczywistość posiada lub zakłada wadę w swojej strukturze ontycznej, dlatego jedynym słusznym kierunkiem rozumowania i działania w takim stanie rzeczy jest nie zmienianie rzeczywistości, lecz jej totalna
krytyka z usiłowaniem demontażu status quo, rozumianego jako poznanie i dostosowywanie się człowieka do owej wadliwej rzeczywistości.
Podobną, ale jednocześnie opartą o inne założenia wizję, czy też sposób postrzegania rzeczywistości przedstawia A. Dell'Asta.
Analizując twórczość M. Bułgakowa, na podstawie jego powieści: Записки юного врача, włoski filozof również dostrzega w rzeczywistości coś, co wymyka się racjonalnemu lub rozumowemu poznaniu. Rzeczywistość boli, męczy, wymyka się spod kontroli rozumu, ale Dell'Asta nie określa jej jako wadliwą, lecz jako trudną i tajemniczą. W odróżnieniu od idei, a nawet faktów, rzeczywistość jest realna właśnie dlatego, że nie wyczerpuje się własną oczywistością i często na nią się nie nakłada.
Dwa przedstawione powyżej sposoby widzenia rzeczywistości stawiają podobną – wydawałoby się – tezę o trudności, jaką ma człowiek w zderzeniu z tak zwanym światem obiektywnym. Jednakże, już w swoim założeniu, autorzy obu wizji dokonują wartościującej sugestii, która powoduje różne nazwanie, a w konsekwencji odmienne podejście do rzeczywistości. Dla jednych realność jest nieprzekraczalnie wadliwa, dla innych – tajemnicza, ale nie zaprzepaszczona.
Po przedstawieniu tych dwóch wizji rzeczywistości, należy również w zarysie określić to, co rozumiemy pod pojęciem języka, mowy lub, dokładniej, należy określić paradygmat, w obrębie którego jest postrzegane i rozumiane zjawisko mowy lub języka jako takie. Sprecyzowanie założeń teoriopoznawczych dotyczących mowy, myślenia i ich powiązania z przedstawionymi wyżej przejawami rzeczywistości, pozwoli sformułować pewne wnioski, które dadzą możliwość lepszego ujęcia i zrozumienie tego, czym jest „mowa nienawiści” oraz otworzy możliwość wyrażenia niektórych przypuszczeń dotyczących perspektyw dynamiki danego zjawiska. Innymi słowy: żeby zrozumieć, czym jest „mowa nienawiści”, należy najpierw uściślić, z jakiego punktu widzenia patrzymy na mowę i jakie znaczenie ma ona w zestawieniu z rzeczywistością.
Prowadząc rozważania na temat języka i jego powiązania z myśleniem, a następnie z rzeczywistością, M. Merleau-Ponty zadaje pytanie, dlaczego myśl zapoczątkowana przez rozum dąży do wyrażenia jako swego zakończenia skoro, potocznie rozumując, „mówić” znaczy łączyć się z przedmiotem przy pomocy intencji poznania lub jakiejś reprezentacji? Dlaczego podmiotowi myślącemu przedmioty wydają się nieokreślone, dopóki nie wymyśli dla nich nazwy, oraz z jakiej przyczyny jego własne myśli nie są mu znane, dopóki ich nie sformułuje lub nie zapisze? Tak się dzieje, według francuskiego badacza, ponieważ myśl bez jej wyrazu w mowie i komunikacji od razu zostałaby zanurzona w nieświadomości, czyli przestałby istnieć nawet dla siebie. Innymi słowy, istnienie myśli wymaga umiejętności jej wyrazu poprzez język zewnętrzny lub wewnętrzny. Z kolei nazywanie przedmiotów dokonuje się nie po ich rozpoznaniu, lecz ich nazywanie jest rozpoznaniem. Stąd w przednaukowym przekonaniu określenie lub nazwanie przedmiotu jest powołaniem go do życia lub jego zmianą.
Zdaniem M. Merleau-Ponty’ego, myślenie i mówienie są otoczone jeden przez drugiego przez co sens należy mówieniu oraz mówienie jest zewnętrznym istnieniem sensu. Dlatego zjawisko wyrażenia zmusza istnieć znaczenie w sednie tekstu otwierając w ten sposób nową przestrzeń w doświadczeniu.
W tym miejscu możemy zobaczyć, że myśl i język są na tyle ze sobą związane, że trudno nawet mówić o możliwości myślenia bez pomocy języka.
W kontekście wniosków badawczych semiologii (semiotyki), jesteśmy w stanie spojrzeć w zarysie na interesujące nas połączenie języka określonej grupy lub społeczeństwa i rzeczywistości, gdzie język jest postrzegany nie tyle jako właściwe narzędzie wyrazu lub wyrażenia myśli, lecz jako system dyferencjacji, albo rozróżnienia i jednocześnie sprecyzowania, który ogarnia nieuporządkowaną rzeczywistość, porządkuje ją i po raz pierwszy tworzy realność poprzez nadanie jej sensu i znaczenia.
Dyskusja naukowa o tym, czy język kształtuje rzeczywistość czy przekonanie, że zewnętrzna rzeczywistość formuje język jest oczywiście otwarta. Prawdopodobnie w ten sposób sformułowane zagadnienie, upraszczając, należałoby postrzegać nie w kategoriach „albo – albo” lecz „i – i”, jako wzajemnie przenikający się proces.
Przykładem powiązania rzeczywistości przejawiającej się, przykładowo, w topografii, konkretnym terenie lub obszarze a językiem może być, jak podaje O. Zabużko, mapa pól elektromagnetycznych, ułożonych przez litewskich naukowców na terenie kraju, która nakłada się na mapę występujących tam dialektów z dokładnością co do jednego kilometra. Oczywiście, uogólniające twierdzenie, że połączenie pól elektromagnetycznych oraz różnic w dialektach przejawia się na każdym obszarze kuli ziemskiej jest pochopne i wymaga dodatkowych badań, ale powiązanie określonego lanszaftu i języka, patrząc chociażby na występujące różnice w posługiwaniu się językiem angielskim w Anglii i w USA, da się stwierdzić.
W sposób bardziej lub mniej pośredni, zależność i wzajemne przenikanie oraz oddziaływanie na siebie rzeczywistości i języka, ale już w wymiarze destrukcyjnym, możemy dostrzec w znanej praktyce przywódców wspomnianego wyżej Związku Radzieckiego, a dokładniej w systematycznie dokonywanym procesie rusyfikacji nosicieli odmiennych od rosyjskiego, również nie słowiańskich, języków. Trzeba przyznać, że owa praktyka państwowa nie była wymysłem ideologów ZSRR. Po pierwszych kilkunastu latach swoich rządów, przez ograniczony zakres narzędzi używanych do tworzenia wspólnej przestrzeni kulturowej dla swoich obywateli i wszystkiego co jest z nią związane z ideowo-propagandowego punktu widzenia, kierownicy Związku Radzieckiego wrócili do starej metody rusyfikacji, którą już od dawna stosowało Imperium Rosyjskie, a którą nowi przywódcy po prostu udoskonalili i uskutecznili. Również usiłowanie tworzenia nowego języka w Związku Sowieckim lub odpowiednie przekształcenie zastałego, co według analogii dobitnie przedstawił G. Orwell w powieści Rok 1984, jest tego potwierdzeniem.
Po przedstawieniu wzajemnego powiązania myśli i języka oraz języka a rzeczywistości, możemy podsumować i przedstawić wnioski co do interesującego nas aspektu powiązania „mowy nienawiści” w określeniu i formowaniu rzeczywistości.
Jak już zostało to zaznaczone, refleksje nad doświadczeniem zbrodniczych działań na skalę masową w XX wieku, których podłoże było, między innymi, wielorako dyskryminacyjne, a w których język występował jako narzędzie ideologii, propagandy oraz uzasadnienia lub usprawiedliwienia tychże zbrodni, słusznie uwrażliwiły społeczeństwo zachodnie i zmusiły go, również na poziomie instytucjonalnym, do podjęcia kroków, które miałby na celu przeciwdziałać ewentualnym podobnym tendencjom w przyszłości.
Innymi słowy, można powiedzieć, że idea przeciwdziałania „mowie nienawiści” na różnych poziomach (edukacyjnym, prawniczym) jest słusznym kierunkiem przemiany i formowania albo tworzenia bardziej uporządkowanej lub mniej destrukcyjnej rzeczywistości. Jeżeli natomiast chodzi o praktykę przeciwdziałania zjawisku „mowy nienawiści” oraz odpowiedzialności prawnej za jej stosowanie w tych krajach, gdzie już zostały sformułowane należyte normy jurydyczne, to doświadczenie pokazuje, że owa odpowiedzialność, w pewnych przypadkach oraz w większym lub mniejszym stopniu, może posiadać znamiona cenzury lub ograniczenia wolności słowa.
Nie skupiając w tym artykule szczególnej uwagi na poszczególnych przykładach manipulacji w sferze publicznej, związanych z rzeczywistym lub domniemanym stosowaniem „hate speech”, dostrzega się coraz to większe napięcie lub konflikt między słuszną próbą przeciwdziałania szeroko pojętej dyskryminacji, a ograniczeniem możliwości posiadania i wypowiedzenia własnego zdania na temat rzeczywistości, które (ograniczenie) jednocześnie, jak zobaczyliśmy wyżej, jest procesem formowania lub zmiany owej rzeczywistości.
Wygląda na to, że brak precyzji w sformułowaniu „mowa nienawiści” pozwala na szerokie jego traktowanie i możliwe związane z tym nadużycia, aczkolwiek problem nie polega jedynie na uściśleniu danego terminu. Dla właściwego określenia tego, czym jest lub czym nie jest „mowa nienawiści”, również na poziomie odpowiedzialności prawnej, widocznie muszą być uwzględnione założenia światopoglądowe dotyczące, między innymi sposobu postrzegania lub rozumienia rzeczywistości.
Co innego będzie znaczyła i ukierunkowywała do odpowiedniego działania „mowa nienawiści” dla przedstawicieli kręgu światopoglądowego, dla których rzeczywistość jest tajemnicza, ale ostatecznie dobra, wymagająca wysiłku dla udoskonalającego działania, a co innego dla przedstawicieli bardziej lub mniej uświadomionego światopoglądu, że w samej strukturze rzeczywistości tkwi nieprzekraczalna sprzeczność, a rzeczywistość ostatecznie jest zła i dlatego jedynie słusznym działaniem jest jej destrukcja, również poprzez nieadekwatne rozszerzenie pojęcia „mowy nienawiści”, ograniczając w ten sposób głos zdrowego rozsądku, który – przy pomocy języka – usiłuje podtrzymywać na właściwym poziomie lub porządkować tą samą rzeczywistość, próbując nazywać, potocznie mówiąc, rzeczy po imieniu.
Bibliografia
- Kuby G., Globalna rewolucja seksualna. Likwidacja wolności w imię wolności, wyd. Homo Dei, tłum. D. Jankowska, J. Serafin, Kraków 2013.
- Orwell G., Rok 1984, wyd. Muza SA, tłum. T. Mirkowicz, Warszawa 2013.
- Rozwadowski D., Marksizm kulturowy. 50 lat walki z cywilizacją Zachodu, wyd. Prohibita, Warszawa 2018.
- Stasiewicz S., Hejt – zło odwieczne czy kulturowy nowotwór?, w: Hejterstwo. Nowa praktyka kulturowa? Geneza, przypadki, diagnozy, pod. red. J. Dynkowskiej, N. Lemann, M. Wróblewskiego, A. Zatory, wyd. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2017.
- Булгаков М., Записки юного врача, wyd. Эксмо, Москва 2011.
- Делл'Aста А., Михаил Булгаков. Реальность и тайна, w: А. Делл'аста, В борьбе за реальность, tłum. z włosk. И. Левина, wyd. Дух і Літера, Киев 2012.
- Дібрівна Е., “Мова ворожнечі” як тавро і цензура. Європейській контекст, https://www.pravda.com.ua/columns/2017/09/22/7155975/, (dostęp: 27.11.19).
- Забужко О., Мова і влада, w: О. Забужко, Хроніки від Фортінбраса, wyd. Факт, Київ 2009.
- Кебуладзе В., Феноменологія досвіду, wyd. Дух і Літера, Київ 2017.
- Мерло-Понті М., Феноменологія сприйняття, tłum. z fr. О. Йосипенко, С. Йосипенка, wyd. Український Центр духовної культури, Київ 2001.
- Михайлов И., Макс Хоркхаймер. Становление Франкфуртской школы социальных исследований Часть 1. 1914–1939 гг., wyd. Российская Академия Наук Институт философии, Москва 2008.
- Седакова О., Тайна реальности. Реальность тайны, w: А. Делл'аста, В борьбе за реальность, tłum. z włosk. И. Левина, wyd. Дух і Літера, Киев 2012, s. 4–16.
- Сергей ГУРИЕВ — Лекция “Информационные автократии”, https://www.youtube.com/watch?v=TGhibmGnIhw&t=1569s, (opubl. 18.11.2019).
- Сталин И., Марксизм и вопросы языкознания, wyd. Издательство Академии наук СССР, Москва 1952.
- Фролова О., Страх как феномен культуры, https://cyberleninka.ru/article/n/strah-kak-fenomen-kultury/viewer, (dostęp: 26.11.19).
- Фюрст М., Тринкс Ю., Філософія, tłum. z niem. В. Кебуладзе, wyd. Дух і Літера, Київ 2018.
Nota o Autorze
Vitaliy Kashchuk – urodził się w 1983 r. w m. Chmielnicki (Ukraina). W 2001 roku, został przyjęty do Duchowego Seminarium Misyjnego „Redemptoris Mater” w Warszawie. W trakcie Seminarium odbywał praktyki misyjne w różnych regionach Polski, Białorusi, Gruzji, Rosji, Kazachstanu i Włoch. W 2011 roku uzyskał stopień magistra teologii na Papieskim Wydziale Teologicznym w Warszawie (Sekcja Św. Jana Chrzciciela), broniąc pracy magisterskiej pod tytułem: Główne powołanie człowieka w świecie w filozofii M. Bierdiajewa.
Po siedmioletnim okresie pracy duszpasterskiej w Warszawie, od 2018 roku posługuje jako wicerektor i prefekt studiów Międzynarodowego Duchownego Seminarium Misyjnego „Redemptoris Mater” w Winnicy (Ukraina). W 2019 roku na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej UKSW obronił pracę doktorską pod tytułem: Idea doskonałości jako źródło moralności w myśli filozoficznej Pamfiła Jurkewycza.
Strona internetowa universitasgedanensis.pl na której można znaleźć inne numery czasopisma.
PRZECZYTAJ JESZCZE
